De strengste winters in De
Nederlanden.
J.H. Darings, 1841
Een maend voor Kersmiss', een daer
naer,
Is recht de winter van het jaer.
HUYGENS, Korenbloemen, d. I, bl. 732.
DE zeeuwsche
dichter, Philibert van Borsselen, zegt, in eene aenteekening op het 928e
vers
van zyn gedicht genaemd STRANDE, ten jare 1838 te
Antwerpen uitgegeven: Winter is een win-teer om dat hy
't gewin verteert, of wind-heer om dat de windt alsdan
heerscht. - Indien deze verklaring niet de regte étymologie
is van het woord winter, zy
laet niet na van vernuftig en in den grond eene onbetwistbare waerheid te
wezen; immers, wie weet niet dat de kracht waermede de winden waeyen, gevoegd by
de streek waeruit dezelve komen, het meeste toebrengen om ons heete of
natte zomers, warme of koude winters te geven. De ondervinding, inderdaed, heeft
dit van over lange bevestigd, dat noorde, noord-weste, ooste en noord-ooste
winden ons den winter vriezend weder geven. De twee laetste winden byzonderlyk,
voor zoo veel zy sterk waeyen, brengen felle vorst, en wanneer zy voortduren,
doen zy in het grootste gedeelte van Europe lange en strenge winters heerschen.
Maer hoe lang en streng sommige van onze tegenwoordige winters zyn, zy worden
in langdurigheid en strengheid verre weg overtroffen door degene van vorige
eeuwen, en dit laet zich verklaren door de menigte der wouden en moerassen
welke destyds gansch Europa, en in het byzonder Noord-Gallie, overdekten; ook
rekent de heer Moreau de Jonnès dat de bosschen van België over achttien eeuwen
eenen dusdanigen invloed op deze landstreek hadden, dat de gemiddelde
temperatuer van de koudste maend des jaers vyf of zes graden lager was dan
tegenwoordig. (Moreau de Jonnès, Mémoires sur le déboisement des
forêts, dans les Mémoires de l'Acad. de Brux. 1825.)
Dit gevoelen wordt gestaefd door
verscheidene plaetsen uit de romeinsche en grieksche schryvers.
Aldus zegt Strabo dat de bosschen en
moerassen van het grondgebied der Menapiers op hetzelve eene dusdanige
vogtigheid onderhielden, dat het er gedurig regende, en dat, wanneer de regen
ophield, de lucht derwyze door nevels verduisterd werd, dat men over dag
nauwelyks drie of vier mylen verre kon zien. (Strabo, Rerum geographicarum lib.
IV.)
Aristoteles verhaelt dat ten zynen tyde
de ezels in Scythie en Gallië niet konden in leven blyven, uit hoofde van de
strengheid der luchtstreek. Van eenen anderen kant ontmoette men in België
elanten en rendieren, die thans nergens elders dan in Lapland en Noord-Rusland
gevonden worden. (Aristoteles, Historia anim. lib VIII.)
Varro verzekert dat de barheid van het
klimaet van Noord-Gallië dusdanig was dat er geene vruchten konden rypen.
Elke winter was de Rhyn met eene
yskorst overdekt, en Herodianus getuigt dat men in zulk geval dezen stroom
zonder gevaer te voet en te paerde overtrok. (Herodianus, in Alexandro Severo.)
Men kan de langdurigheid der winters op
dit tydstip alnog afmeten door deze daedzaek dat in de IVe eeuw onzer tydrekening
de romeinsche legers in Gallië nooyt voor de maend juny te velde trokken,
volgens de getuigenisse van den griekschen kronykschryver Ammianus Marcellinus,
in deszelfs XVIII boek, VIII hoofdstuk.
Uit alle deze daedzaken mag men opmaken
dat de temperatuer der luchtstreek in België, gedurende de tien eerste eeuwen
van ons tydperk, niet veel verschilde van egene van het tegenwoordige Noorwegen
en van de landen op de zelfde breedte als dit laetste gelegen (Schayes, Les
Pays-Bas, avant et durant la domination romaine, I,
p. 151).
Intusschen, gelyk de uitvinding der
thermometers of weerglazen slechts in 1590 plaets had, en dat deze instrumenten
voor het jaer 1700 niet zeer juist de temperatuer aenwezen, is het onmogelyk om
met nauwkeurigheid te zeggen tot hoe verre de luchtgesteltenisse der
Nederlanden zy veranderd. Wy moeten ons derhalve bepalen tot het blootelyk
nederschryven van een zeker getal daedzaken, betrekkelyk de harde winters die
zich sedert Christi-geboorte in onze gewesten hebben doen gevoelen. Eenige dier
daedzaken zyn misschien overdreven, maer de schuld daervan is aen de oude
kronykschryvers, die niet altyd zeer sober zyn in het gelooven aen
buitengewoone natuerwonderen.
De vroegste winter, welke in onze
gewesten is waergenomen, valt in het jaer 358. De Apostaet Juliaen was toen te
Parys en heeft er ons in zynen Misopogon eene
beschryving van gelaten, waeruit blykt dat de winters in Gallië en westelyk
Europa destyds niet veel van de tegenwoordige verschilden: ‘Het gebeurde, zegt
Juliaen, dat de winter, dien ik te Lutetia (Parys) doorbragt, ongemeen streng
was; de rivier sleepte ysschollen gelyk marmeren vloersteenen: gy kent de
steenen van Phrygië? dusdanig waren, door hunne witheid, deze ruwe en breede
ysschollen, welke zich op elkander stapelden, tot dat zy, zich vast gezet
hebbende, eene brugge vormden.’ Gelyk men ziet, de Apostaet beschryft zeer goed
hetgeen men elken winter by het toevriezen der Seine te Parys waerneemt. (Juliani Opera omnia, p. 340, ex recensione D.J. Lipsiae, 1696. - Châteaubriand,
Études
historiques, tome II, p.
36.)
Over de winters van het jaer 400, toen
de zwarte zee bevroos; van het jaer 462, toen het leger van den koning
Theodomir den met ys bevloerden Donauw overtrok, en van het jaer 763, toen de
zwarte zee en de engte der Dardanellen toevrozen, zullen wy niets zeggen, als
behoorende deze winters tot uitheemsche landen, bygevolg niet tot ons
onderwerp. (Annuaire du bureau des
longitudes, Ao 1825.)
Aldus bereiken wy in eenen stap het
jaer 822, toen zwaer geladene wagens, gedurende meer dan eene maend, over het
ys van den Donauw, van de Elbe en van de Seine, reden, terwyl de Rhône en de Pô
ook toevrozen, en, daer de vorst zich nagenoeg over gansch Europa uitbreidde,
moet hy gewis zich in de Nederlanden hebben doen gevoelen. Daerentegen was een
andere winter der IXe eeuw, degene van 858, ongemeen warm en
zacht, doch veroorzaekte tevens vele ziekten in Europa. (Mémoire
de l'Académie des Sciences, année 1749. - Annales
Mettensis, ad annum 858.)
De winter van het jaer 981 liet zich
alleenlyk opmerken door de overgroote menigte sneeuw, die door gansch Europa
viel1.
In 1080 heerschte in het midden van ons werelddeel zulk een strenge vorst,
waerdoor de meiren en rivieren in de Nederlanden zoo hard bevrozen, dat Dirk V,
graef van Holland, op het ys van den Rhyn tweemael aen de Vriezen slag leverde,
by welk dubbel hoofdtreffen deze laetste tien duizend dooden had2. In de XIIe eeuw
hebben wy slechts eenen winter vermeld gevonden, namelyk dien van 1128; dezelve
was zoo koud dat 'er by menschen geheugen in Vlaenderen nooyt iets dergelyks
gezien was3.
De twee winters van 1216 en 1234
troffen op eene gevoelige wyze Italië en Zuid-Frankryk; maer het is niet wel
zeker of die van 1232, toen alle de wortelen der granen uitvrozen, tot Hoog- en
Laeg-Duitschland moet gebragt worden4. Degene van 1240, 1241 en 1242 waren wel niet streng, maer
langdurig, zoo dat men nergens, byzonderlyk in Vriesland, of ploegen, of zaeyen
kon5.
Hetzelfde mag men zeggen van het barre jaergetyde van 1255, 't welk gekenmerkt
werd door het droevig einde van den nieuw gekozen roomschen koning, Willem II,
graef van Holland, die de Vriezen, over eene half toegevrozen gracht, in vollen
ren te gemoet rydende, door het breken van het ys, met zyn paerd in de modder
viel, waerdoor man en paerd ellendig versmoorden6. Men moet ook onder de nederlandsche winters tellen
dengenen van 1293, wanneer de Rhyn en de Baltische zeestraet, het Cattegat,
door het ys werden bevloerd7.
In het vyfde jaer der XIVe
eeuw
(1305) bevrozen alle de rivieren van Frankryk8, alsmede in 1323, toen de reizigers over de toegevrozene
Oostzee van Denemarken naer Lubeck en Dantzick gingen9. De winters van 1334 en 1358 troffen byzonderlyk Italië10. Die van 1361 was in Vlaenderen vergezeld door duerte en
pest11;
degene van 1363-1364 deed zich gevoelen van Lubeck tot aen Arles, dat is, in
geheel westelyk Europa, en was ongemeen lang12; eindelyk werd deze eeuw besloten gelyk zy was begonnen,
namelyk, door den niet min strengen als langen winter van 1399-1400, die in West-
en Noord-Europa met zulke hevigheid heerschte, dat in Vlaenderen de
vastgestolde rivieren een geruimen tyd paerden en wagens droegen13, terwyl men in het noorden de zeeëngte van den Sund te voet
mogt overtrekken14.
Volgens de eenparige getuigenis der kronykschryvers
was de winter van 1407-1408 de verschrikkelykste die men sedert vyf eeuwen in
Europa gezien had; ook werd dezelve genaemd de
groote winter. Tusschen Denemarken en Noorwegen, Vlaenderen en Zeeland,
geraekte de zee met ys beschorst15,
en de Donauw bevroos in deszelfs geheele lengte. De Maes bleef twee maenden
lang toe liggen, en de Luikenaers, van het beleg van Maestricht terugkomende,
trokken met hunne wagens over het ys dier rivier. De Seine lag insgelyks toe en
men passeerde ze met wagens en paerden16. De greffier van het parlement van Parys verhaelt dat de
inkt tot in zyne pen bevroos, ondanks het groot vuer 't welk in zyne kamer was
aengestoken17.
Vele menschen en beesten stierven van koude en gebrek; de visschen zelve waren
in hunne kolken niet veilig. Eindelyk, na dat de vorst zeven volle weken
geduerd had, werd hy gevolgd door eenen zwaren ysgang, die vele huizen en
molens wegsleepte18.
Deze groote
winter werd twee-en-twintig jaren daer na, in 1434-1435, gevolgd door
eenen anderen, welken men met den naem van langen
winter gedoopt vindt, om dat hy, zoo hy minder streng was dan de
eerstgenoemde, daer en tegen veel langer duerde. De eerste koude werd met den
aenvang van december 1434 bespeurd, en de vorst, die met den laetsten dier
maend inviel, bleef tot den 22 maert 1435 aenhouden. Alsdan had men eenige
dagen dooy; maer de koude vervolgens hervat hebbende, ging het in Frankryk tot
den 17 april voort met vriezen19,
en in de Nederlanden, tot in het midden van bloeymaend. Vele stroomen bleven gedurende
tien weken met eene dikke yskorst betogen, en wy hebben ergens gelezen dat de
Schelde toen van Antwerpen tot aen Batz bevrozen lag20. Van nieuwjaer tot in juny telde men hier te lande veertig
dagen sneeuw, en op Sint Jansmisse stonden de vrouwen nog met vuerpotten voor
de kerkdeuren21.
Na deze twee merkwaerdige winters,
tusschen welke de Overrysselsche jaerboeken nog vermelden dengenen van 1423, als wanneer
het van Drie Koningen tot den 25 february te Zwolle zoo hard vroos, dat men met
zwaer geladene wagens over den golf van den Dollart kon ryden22, vinden wy dien van 1442, toen in de Nederlanden vele
wortelen en boomen uitvrozen23;
en van 1457-1458, welke zeer vroeg inviel; want hy begon den 11 october, duerde
tot in february, bragt geweldig veel sneeuw mede, vroos byna alle de stroomen toe,
en liet over dezelve met paerden en wagens ryden24.
De winter van 1466 is de eerste over
welken het toevriezen der Schelde voor Antwerpen uitdrukkelyk vermeld wordt;
vyf weken lang ging men over het ys dier rivier, tot groote verwondering van
den Paltzgraef Frederik, die toen te Antwerpen was25. Intusschen, vermits de schryver, van wien wy deze daedzaek
overnemen, niet altoos in zyne jaertelling zeer nauwkeurig is, zoo vermoeden wy
dat deze winter van 1466 dezelfde is, welke de vlaemsche jaerboeken op
1464-1465 stellen, en zeggen met half december te zyn ingevallen, tot half
february te hebben voortgeduerd, verscheiden reizigers te hebben doen bezwyken,
en den wyn in de bekers te hebben gestold26.
Ook de winter van 1468 moet in de
Nederlanden uitermate streng geheerscht hebben. Philip van Commene verhaelt
onder andere, dat men gedurende den zelven het ransoen wyn der fransche
soldaten in Vlaenderen met bylen aen stukken kapte27.
De ruwe winter van 1480-1481 werd algemeen
als een straf des hemels aengemerkt28; dezelve begon op Kersdag, en den 13 january geraekte de
Schelde voor Antwerpen met ys bevloerd, zoo dat men die rivier tot half maert
te voet kon overgaen29.
Het is gedurende den zelfden winter dat Maria van Bourgondie, te Brugge zynde,
met alle de heeren en juffers van haer hof in sleden reed en op schaetsen ging30. Wat de winter van 1493 betreft, die de reeks der harde
wintergetyden van de XVde eeuw besluit, dezelve
was slechts opmerkelyk in Zuid-Europa, alwaer de haven van Genua, op Kersdag, toevroos31.
De godsdienstige twisten, die de XVIe
eeuw
kenmerken, waren nog niet begonnen, toen Europa, in 1507, door een nieuw bezoek
van Boreas zeer onaengenaem verrast werd; inzonderheid leerde de zoele
zuidelyke luchtstreek van Provence hem van naby kennen: te Marseille ging de
zeehaven geheel door het ys toe, en op deze yskorst viel drie voet sneeuw32. In 1512 was het de beurt van de Nederlanden, die veel van den
doortogt des wintervorst moesten uitstaen: het stroomend water der Maes veranderde
in eene vaste en stevige ysbaen, langs de welke men met wagens van Luik naer
Maestricht reed33.
Hetzelfde werd in 1521 op de Schelde waergenomen, over welke bevrozene rivier,
tusschen Vlaenderen en Zeeland, Antwerpen en Burcht, eene gemeenschap met
rytuigen werd daergesteld34.
Ofschoon niet streng was echter de
koude van 1522 merkwaerdig door haren langen duer, en uit dien hoofde zeer
verderfelyk voor de veld- en hofgewassen: in november 1521 begonnen, bleef zy
tot in juny 152 aenhouden35.
In 1543-1544 zag Frankryk het feit vernieuwen van den bevrozen wyn, die men met
bylen aen stukken kapte36.
Deze laetste winter begon ook zeer vroeg, doch had verscheidene tusschenpoozen
van dooy, vergezeld van ysgang. By dien van den 20 november 1543 zonken te
Antwerpen twee merktschepen37.
Met het afloopen van het jaer 1564 kwam
een der strengste winters, waervan de geschiedenis melding maekt. De koude
begon met half december en ging zonder tusschenpoozen gedurenden tien weken
voort, dat is, tot het einde van february 1565. In alle de rivieren der
Nederlanden was het ys twee voet dik. Van Rupelmonde tot aen Sinte-Bernards lag
de Schelde zes weken toegevrozen, en te Antwerpen gedurende dertien dagen. Op
al dien tyd kon men de rivier met wagens, sleden en paerden overtrekken. Voor
Antwerpen stond men er met kramen en tenten op, in welke men spys, drank en
ververschingen verkocht. Treurig is het hier te moeten byvoegen dat in dezen
strengen winter, die zich geheel Europa door deed gevoelen, vele menschen en
beesten van koude en honger bezweken zyn. (Van Meteren, Historie
der Nederlanden en Van Meerbeck, Chronyke
der gantsche Wereld, ad Annum.)
De menigvuldige sneeuw, die in de maend
january 1569 viel, was het eenigste en merkwaerdigste verschynsel van den
winter in dit jaer38.
Maer het wintersaisoen van 1570-1571 was buitenmaten fel, vooral in Languedoc
en Provence, alwaer alle de rivieren voor menschen en paerden vaste reisbanen
werden39,
en in de Nederlanden, waer de vlietende waters van november tot in january
versteend bleven40.
Zulk een streng jaergetyde werd in 1594 andermael in onze gewesten waergenomen,
wanneer de vorst, met Sinte-Marten ingevallen zynde, tien volle weken duerde.
By wylen had men een dag of twee dooy, doch dit verdikte het ys nog meer41, weshalve men eenigen tyd van Antwerpen naer Burcht over de
Schelde kon wandelen. Met den bestendigen dooy, die op het einde van february
inviel, kwamen zware ysgangen, slagregens en overstroomingen, dezen winter
besluiten42,
welke sterk afstak by dien van 1596, waerin het zoo warm was dat men omtrent
Kersdag in ons land vele boomen zag bloeyen, en dat men omtrent den zelfden tyd
reeds jonge spreeuwen, kraeyen en raven vond43.
De zetel van den eersten strengen
winter der zeventiende eeuw, namelyk van 1603, was in Zuid-Europa44; maer degene van 1608 vestigde zich in het centrum van ons vastland,
byzonderlyk in België en Batavië. Gedurende de maenden january en february was
de Zuiderzee geheel met ys bevloerd45, alsmede de geheele Maes, van Namen af tot aen Rotterdam
toe46.
Ook op de Schelde was alle scheepvaert gestremd, tot zoo verre dat de markies
de Spinola, de president Richardot, don Juan Mancididor, pater Neyen en de
audiencier Verrycken, welke alle vyf door den koning van Spanje benoemd waren
geworden, om een twaelfjarig vredebestand met de Vereenigde-Provincien te
sluiten,verhinderd werden zich te water naer hunne bestemming te begeven, en de
reis naer den Haeg over land aennamen, trekkende met een gevolg van twee
honderd sleden over den vast toegevrozen Biesbosch47.
In de eerste helft der XVIIe
eeuw
treft men alnog de winters van 1622-1623 en van 1643-1644 aen, als onder de
strengste behoorende. Eerstgenoemde winter begon in december, en, na een poos
dooy, bleef de vorst tot in february aenhouden; alle de nederlandsche
binnenwaters gingen toe, en de Zuiderzee werd met eene dikke yskorst beslagen,
over dewelke men op schaetsen en in sleden van Holland naer Vriesland reisde48. Een nieuwe dooy had in february plaets, maer hield niet
aen, en de prins Maurits van Oranje, deze weêrsverandering hebbende willen te
baet nemen, om eenen aenslag op Antwerpen te wagen, werd daerin verhinderd door
den schielyk terugkomenden vorst, welke de ruiters belette van op hunne niet
scherp beslagen paerden te harden49. Wat de winter van 1643-1644 betreft, dezelve kwam na een buitengewoon
drooge zomer, en was zoo lang als streng, weshalve alle de waters tot in maert
vast lagen50.
Komende tot de tweede helft der XVIIe
eeuw
ontmoet men vooreerst den winter van 1655-1656, wanneer het in de Nederlanden
van den 8 december tot den 10 maert, dat is vyf-en-zeventig dagen, met twee
tusschenpoozen dooy, elk van eene week, bleef vriezen51. De winter van 1657-1658 duerde zoo lang niet, maer was
volstandiger en voornamelyk op het einde zeer gestreng; want, van den 24 december
tot den 18 february, had men slechts drie dagen afbreuk van vorst. Het is in
deze laetste winter dat de zweedsche koning Karel-Gustaef de zee-engte van den Kleinen-Belt,
met geheel zyn leger, kanon en bagagie, overtrok52.
De onmetelyke menigte sneeuw, welke in
den winter 1660 viel, maekt denzelven vermeldingswaerdig, en men leest in de
Antwerpsche Kronyken, dat de beeldsnyders van die stad, te dezer gelegenheid,
eenen omgang van sneeuwbeelden vervaerdigden53. Frankryk en Engeland, ten naesten by onder dezelfde
luchtstreek als de Nederlanden zynde, zoo moet men in onze gewesten hebben
waergenomen de winters van 1662-1663 wanneer het te Parys van den 5 december
tot den 8 maert vroos; - van 1676-1677, als de Seine vyf-en-dertig
achtereenvolgende dagen toebleef, terwyl men te Namen gedurende drie weken met
zwaer geladene wagens over de Maes reed54- en van 1683-1684, als de Teemsch voor Londen ter dikte van
elf duimen met ys werd bekorst, zoo dat aldaer ook zwaer bevrachtte rytuigen
overtrokken55.Nopens
de winter van 1698-1699 hebben wy niets aengeteekend gevonden, dan dat het van
den 9 van slagtmaend tot den 15 van bloeymaend, gestadig, doch met
tusschenpoozen van dooy, bleef vriezen56.De eerste merkwaerdige winter der XVIIIe
eeuw
had veel overeenkomst met den laetsten der XVIIe,
en, gelyk deze, strekte hy zich uit over geheel Europa. Hy begon den 24
december 1708 met eenen ysregen, en de vorst die daerop volgde duerde tot laet
in het voorjaer. Den 13 january 1709, daelde de kwik in den thermometer tot 18 Reaumur-graden
beneden het vriespunt57. In Italie bevrozen de waters der
havens aen de Middellandsche zee, en in geheel Europa was de ellende
verschrikkelyk58.
Een duitsch tydschrift heeft over eenige jaren de volgende, ons dunkens
eenigzins overdrevene schets van dezen winter 1708-1709 gegeven:
‘Alle oorden van Europa, zoowel
zuidelyke als noordelyke, schenen evenzeer door den vorst te lyden. Tot op tien
mylen van de kust was de Oostzee met dik ys bezet. De rivieren van Frankryk en
Spanje lagen alle toe, en over het Britsche Kanael
reisde men te paerd en te voet van Frankryk naer Engeland.
Iedere landstreek van Europa telde duizenden harer bewooners die op de
landwegen doodvrozen, of in hunne wooningen door de felle koude bezweken.
Alleen in den aenhoorigen omtrek van het aertsbisdom van Parys, kwamen er door
den vorst, en ten gevolge der duerte van allen leeftogt, meer dan 20,000
menschen om het leven. Ontallyke vruchtboomen stierven; zelfs spleten vele
eiken en pynboomen van een, en geheele wouden werden vernield. Tamme en wilde
dieren schenen den gestrengen vorst niet te kunnen wederstaen. Honden en katten
werden dol van koude, en geheele driften van wolven drongen dorpen en steden
binnen, om derzelver bewooners aen te vallen. De vogels vielen van koude
verstyfd uit de lucht neder, en in de voorsteden van Weenen vond men elken
morgen herten, rheeën en hazen, die zich, als tamme huisdieren, met de bloote
hand lieten grypen. Toen eindelyk in de maend mei de nood des winters, na honderddertig
dagen geduerd te hebben, met slechts korte tusschenpoozingen van dooy, een
einde nam, en de langgedrukte beangstigde menschen meenden weder hoop te kunnen
opvatten, ontstonden er verwoestende ziekten, die eene groote menigte pas aen
de koude ontkomene menschen en dieren, ten offer van honger en pest, deden
vallen.’ Een dergelyk streng jaergetyde moest men in 1715-1716 beleven. De
Schelde voor Antwerpen, de Teemsch voor Londen, en de Maes voor Rotterdam,
lagen zeven weken toe. Gedurende al dien tyd stond men op het ys dier rivieren
met kramen en tenten, waer men koffy, thee, wyn en bier schonk, dans en
speelpartyen gaf, en vele vermakelykheden bedreef59. Ook was de winter van 1728-1729 niet min fel en aenhoudend.
Dezelve duerde 157 dagen, en deed zich voornamelyk gevoelen in de oostelyke en
noordelyke streken van Europa. Gelyk deze winter met tusschenpoozen van dooy
vergezeld was, had men te Weenen het verschynsel van den Donauw driemael te
zien toevriezen en opengaen: op de laetste ontdlooying volgde een zoo zware als
rampspoedige ysgang.
Een der winters, zoo door langen duer
als vinnige koude, vermaerd geworden, is degene van 1739-1740. Dezelve begon
omstreeks het einde van october, toen schier plotseling de vorst op eenen
buitengewoon heeten zomer volgde. Den 5 november 1739 waren genoegzaem alle de
rivieren van Duitschland vastgevrozen. Den 3, 4, 5, 10 en 11 january 1740 was
de noordooste wind zoo scherp en bytend dat men hem schier niet kon verduren.
Een gelyktydig schryver, pater Cornelissen, toen in het kollegie van Gheel
studerende, verhaelt dat de inkt in zyne pen bevroos, ofschoon hy by een goed
vuergezeten was; hy voegt er by dat zyn adem het deksel van zyn bed tot eene
yskorst maekte60.
Men moge dit een en ander voor overdreven houden, altoos blyft dit niettemin waer,
dat de koude dermate fel was, dat vele menschen doodvrozen, dat eene ontelbare menigte
wild en gevogelte bezweek, en dat alle zaden, granen en wortelen, werden vernield;
alleenelyk de peën en de klaver, tegen den wind beschut, ontkwamen aen deze
algemeene verdelging der kleine veldgewassen61.
Gelyk doorgaens by andere strenge
winters was waergenomen geweest, zoo bevrozen in 1740 ook de meeste rivieren
van Europa, namelyk, de Seine te Parys, de Teemsch te Londen, de Schelde te Antwerpen,
de Maes te Luik en te Rotterdam62, de
Rhyn te Keulen, de Donauw te Weenen. Gedurende twee maenden reed men met zwaer
beladen vrachtwagens over de Oostzee. In Spanje lag het vlakke veld met tien voeten
sneeuw bedekt. De Zuiderzee werd in een onafzienbaer ysplein herschapen: den 21
january kwamen over die zee drie sleden, waervan er eene bepannen was, van
Staveren te Enkhuizen, en dit voorbeeld anderen hebbende aengemoedigd, zoo kwamen
er den 26 dito in de laetstgemelde stad honderd zestig vriessche sleden aen, benevens
vier of vyf duizend schaetsryders63.
Deze verschrikkelyke winter deed zich
ook gevoelen in Rusland, alwaer zoo veel sneeuw viel, dat de boerenstulpen niet
meer kennelyk waren dan door den rook, die uit de schoorsteenen opsteeg, en de Newa
bleef 162 dagen digt bevrozen. Ter zelfder tyd werd te Petersburg een paleis,
met kolonnen, sieraden, meubelen en vier stukken kanon uit ysblokken
vervaerdigd: een van die kanons werd geladen, losgebrand, en de kogel ging op
zestig treden afstands eene plank van twee duimen dikte doorbooren. (HS.
Aenteekening uit Mairan's Physique.)
Om kort te gaen, de winter van
1739-1740 evenaerde onder vele opzigten dengenen van 1708-1709, en de koude
bleef in geheel Europa tot in zomermaend met zulk eene strengheid aenhouden,
dat die maend niet veel verschilde van wintermaend, dewyl de boomen nog geene
bladeren droegen. Evenwel kreeg de landman een goeden oogst in zyne schuren.
(J.L. Cornelissen, HS. Kronyke; J.L.
Schuur, Merkw. Gebeurtenissen, III,
bl. 276.)
Zes weken drooge vorst, doorgaens met
zonneschyn, en altyd zonder sneeuw, kenmerkten den winter van 1762-1763. Van
tyd tot tyd had een zuidenwind de bovenstreek, en echter bleef het gestadig
sterk vriezen. In weerwil van eb en vloed bleef de Schelde gedurende tien dagen
tusschen Antwerpen, Burcht, Hoboken en Cruibeke een ysplein, op hetwelk men met
kramen en tenten stond, waer de wandelaer zich alle soorten van ververschingen
kon aenschaffen. Den 2 february was het dooyweder sedert vyf dagen ingevallen,
toen het ys eerst begon los te raken; maer een overgroote ysblok, die van de
bovenrivier met den vloed afdreef, tusschen de Werf en de Vlaemsche Wal zynde
blyven vast zitten, konden er dien dag nog honderde menschen overtrekken. (Van
den Sande, Gazette van Antwerpen, ad
Annum; De Rouveroy, Chronyke, bl.
355.)
Een allermerkwaerdigste sneeuwwinter volgde in 1771-1772
dengenen waervan wy komen te spreken. Den 13en,
14en, 15en,
16en en 17en january
had men zulke zware sneeuwjagten, dat de liefhebbers der beeldhouwkunst te
Antwerpen dezelve te baet namen om eenen omgang van dertig of veertig
sneeuwbeelden te boetseeren; onder andere bewonderde men op de Beurs een
Scaldibeeld van vier-en-twintig voeten hoogte, en een Thetisbeeld van zeventien
voeten, beide vervaerdigd door de leerlingen der Akademie van teekenkunst.
(Vanden Sande, Gazette, op
het jaer.)
Vyf jaren later, in 1776, had men in de
Nederlanden en de naburige gewesten vyf-en-twintig achter een volgende dagen
vriezend weder, waerdoor de Maes van Namen tot aen Rotterdam64, de Seine te Parys65 en de Schelde te Antwerpen, hare waters onder ysbanken zagen
verdwynen, en de oude verlustingen van met paerden en sleden over het ys dier
stroomen te ryden, en van er met kramen en tenten op te staen, vernieuwd
werden. Te Antwerpen had men onder andere op de toegevrozene Schelde, behalven
herbergen en wafelbakkeryen, een fraey met tapyten behangen houten koffyhuis
opgerigt. Den 31sten january vuerden de
kuipersgasten eene ton op het verstolde element en het schermersgild kampte er
voor prys. Den 3en february, het ys,
door dooy en vloed losgemaekt, aen het dryven zynde gekomen, plantte men drie
brandende pektonnen op eenen der grootste blokken, en liet ze met denzelven op Gods genade naer zee gaen66.
In 1779 veranderde het wintertooneel;
in stede van koud of windig te wezen, was het jaergetyde zacht en warm, in
zulker voege dat men kon zeggen dat men zonder onderbreking van den herfst tot
de lente was overgegaen, te meer daer men reeds in maert de perzik- en
abrikoosboomen zag bloeyen67.
Daerentegen had men in 1783-1784
negen-en-zestig dagen vorst met overvloedigen sneeuw68, en in 1785-1786 vroos het van den 1sten
december
tot half maert, met tusschenpoozen van zware sneeuwjagten, welke, echter, een
zegen voor het land waren, doordien het blanke tapyt 't welk zy over de velden
heen spreidden, belette dat planten, kruiden en wortelen bevrozen69; maer by het ontdooyen werd de sneeuwlaeg voor die zelfde
velden een geessel, want er kwamen groote overstroomingen van voort70.
De winter van 1788-1789, den 30sten
november,
met felle vorst en dikken sneeuw invallende, bedreigde den behoeftigen met een
zoo lang als streng jaergetyde; doch dit droevig vooruitzigt werd niet
verwezenlykt; want met half january was het weêr ten goede veranderd. Nogtans
was de koude vinnig genoeg geweest om de Schelde voor Antwerpen tweemael te
kluisteren; de eerste mael den 15sten december,
wanneer het dryfys tusschen de Werf en de Vlaemsche Wal vast raekte, waer door ’s
anderdags de overtogt mogelyk werd, schoon niet zonder gevaer, want reeds op
den middag brak het ys, en dertien menschen, die op eene schol waren gebleven,
dreven met dezelve weg, doch mogten, wat lager, behouden aen land komen. Boven
Hoboken ging het ys slechts in den nacht van den 21sten
tot
den 22sten december door den ingevallen
dooy los, en 's namiddags kwamen er eene menigte ysvlotten, met tenten, huisraed
en tappersgerief voorby de stad dryven. Weinige dagen daerna, de vorst met
nieuwe krachten hervat hebbende, vroos de Schelde weder toe, en het ys, schoon
gedurig met den vloed op en neder gaende, vormde eene vaste brug. Den 7 january
werd op het ys voor de Kraen door eenen mandemaker eene mand gevlochten, en een
burger, genaemd Jan Rymenants, oud 105 jaren, toog over de ysbaen. De koude was
toen twee graden scherper dan in 1740. Het ys brak, na dat het vyf dagen had
vast gelegen71.
By de tallooze onheilen, welke de
groote fransche staetsomwenteling van het einde der XVIIIe
eeuw
over alle de standen der maetschappy uitstortte, voegde zich in 1795 een der
ruwste winters, welke men sedert eene halve eeuw beleefd had. Den 25 january
stond de kwik in den thermometer tot 18 graden, 8 strepen, beneden het vriespunt72. De Zuiderzee, in hare geheele uitgestrektheid bevrozen
zynde, liet den franschen huzaren toe deze ysvlakte te berennen en de
hollandsche vloot te veroveren; maer deze ongehoorde wapendaed werd, te midden
der algemeene ellende des volks, nauwelyks opgemerkt73.
In de XIXe eeuw
vinden wy den ontydigen en verschrikkelyken winter van 1812, die in Rusland het
groote fransche leger verdelgde; daer nogtans dezelve byzonderlyk tot de
noordelyke landen van Europa beperkt bleef, zoo kan hy niet gerekend worden onder
degene die de Nederlanden bezogt hebben, te min, vermits de koude hier zeer gematigd
was. Hetzelfde kan men zeggen van de winters van 1820 en 1823, welke by het
gemeen voor streng doorgaen, ofschoon de kwik, op den thermometer van Réaumur,
niet beneden de 13 graden onder het vriespunt daelde, en dat de Schelde in het
eerstgemelde jaer, tusschen de Vlaemsche Wal en de Jordaenskaey te Antwerpen
twee dagen bleef toe liggen. (HSS. Aenteekeningen, ad
1820 en 1823.)
Maer in 1829 had men waerlyk een
ongemeen streng wintersaisoen, want de kwik daelde op Réaumur's thermometer tot
18 graden beneden het vriespunt, en de koude was van den 19 tot den 27 january
zoo fel, dat men in Zeeland vele wilde eenden en ganzen dermate verkleumd vond,
dat men ze met de hand kon vangen. Ofschoon de Schelde zoo menigvuldige als
vervaerlyk groote massen dryfys kruidde, vormde dezelve maer eerst den 24
january voor Antwerpen eene vaste brug, weshalve een schipper met een
twintigtal andere persoonen het waegden om er over te loopen, en ook gelukkig
de Vlaemsche kust bereikte; maer ten einde van twaelf uren ging het ys weder
dryven. (HSS. Aenteekeningen, 1829.)
Talryke herftstormen gingen den winter
van 1833 tot 1834 vóóraf, welke overigens in alle opzigten aen den genen van
1779 gelyk was, dat is te zeggen, warm en zwoel. Ook begonnen de bladeren en
bloemen reeds met half february uit te botten. In vergoeding voor dezen zegen
bleef het koude jaergetyde 1836-1837, tot het einde van mei hardnekkig
voortduren, dewyl de wind bestendig in het noorden bleef, van tyd tot tyd
sneeuwjagten aenbrengende, of, zoo hy by wylen uit dien hoek naer eenen anderen
schoot, toefde hy niet zyne oude standplaets te hervatten, waerdoor men ernstig
voor eenen duren tyd bedugt was, wanneer, in het begin van juny, Boreas door
Zephirus gelukkiglyk werd verwonnen, hetwelk toeliet dat men nog eenen overvloedigen
oogst in de schuren haelde. (HSS. Aenteekeningen.)
Een ongemeen helderschynend noorderlicht, dat in den avond van den 23 october 1837
te Verviers, te Brugge, te Parys en elders werd waergenomen, deed vele persoonen
veronderstellen, dat er eene nieuwe strenge winter voor de deur stond. Aenvankelyk
meende men dat de weêrwichelaers den bal hadden misgeslagen, en 1838 scheen
door eenen uitnemend zachten winter te zullen gezegend wezen, doordien den 3
january de kwik op Réaumur's thermometer 10 graden warmte aenwees; maer weldra
werd de voorspelling bevestigd, want dags naer Drie Koningen veranderde het
weêr schielyk, de kwik daelde achtervolgens tot 3, 5, 6, 8, 10, 14 en 16 graden
beneden zero; en in min dan eene week waren alle onze rivieren toegevrozen. Dit
weder, hetwelk, na eenen valschen dooy, tot het einde van february bleef duren,
gaf gelegenheid tot het houden van een bal op het ys der Schelde te
Dendermonde, tot het geven van eene ysfeest op de Maes voor Rotterdam, en deed
lord Seymour te Parys eene wedding winnen van in eene koets met vier paerden
bespannen over het ys der Seine te ryden. (HSS.
Aenteekeningen.)
Boven Hoboken bleef de Schelde vier
weken toe, en te Temsche werd op het ys naer den wipvogel geschoten. Voor de
stad Antwerpen, tusschen het Kranenhoofd en het Noordfort, raekte de stroom den
19 january insgelyks toe, weshalve honderde menschen er over liepen, onder
andere zekere bakkersjongen, die slechts zyne baeyen ondervest, met eenen
linnen voorschoot en slechte sloffen, zonder koussen, aenhad; op den middag
echter ging het ys met de ty afdryven. Den 10 february raekte het ys wederom
vast, doch alleenlyk voor eene halve uer, hetwelk lang genoeg was om aen drie
waeghalzen toe te laten 'er over te loopen. (HSS.
Aenteekeningen.) Het was slechts den 25 february dat het dooyweêr zich
voor goed vestigde; maer de gevolgen van eene zoo lange als strenge koude waren
beweenlyk. Vele arme menschen bezweken langs de groote banen of des nachts op
hun strooybed; anderen, die in hunne slaepkamer vuer gemaekt of vuerpotten by
zich genomen hadden, verstikten of verbrandden in hun bed. Maer was de ellende
groot, niet min groot waren de menschlievende poogingen, welke in alle de
steden en dorpen van België werden aengewend, om de behoeftigen ter hulp te komen.
Geld, brood, vleesch, soep, sargien, kleederen, en bedden, verstrekten tot
verzachting van het noodlyden dier ongelukkigen. Deze winter van 1838 was ook
zeer nadeelig voor de veldvruchten, bloemplanten en boomgewassen: vele granen
bevrozen; het kool- en sloorzaed onderging op menige plaetsen een dergelyk lot
met de klaver en de meeste wyngaerden was het eveneens gesteld; veele heesters,
heiplanten, houtgewassen en chineesche roozen vervrozen tot in den wortel. In
de bloemhuizen en broeykassen was de verwoesting overgroot; vele hoveniers en
bloemkweekers verloren het vierde deel van hunne planten.
Nu nog, ten slotte, eene schets van den
jongsten winter (1840-1841).
Men zal zich herinneren dat op het einde van 1839 de
Almanakken ons voor het jaer veertig, zoo niet 's werelds ondergang, ten minste
pest, oorlog en hongersnood voorspelden. Doch, in weerwil van de hevige
spanning, waerin Europa gedurende het grootste gedeelte van dit noodlottig jaer
verkeerde, kwam geen dier drie geesels ons werelddeel overvallen; de
bevolkingen, nauwelyks van hunnen schrik bekomen, vermeenden derhalve by het
ten einde spoeden van het gedagte rampjaer, zich te mogen verheugen aen dit
drievoudig gevaer ontsnapt te zyn, toen er eensklaps uit Weenen eene stemme
opging, gelyk degene van Jonas, wanneer hy den ondergang van Ninive
verkondigde.
Deze stemme was die van een'
oostenrykschen weêrwyzen, het menschdom een'nieuwen inval van Boreas' ys- en
sneeuwstoet aenkondigende. Gelyk vaek gebeurt dreef men den spot met den
ongelukspropheet; misschien niet ten onregte, want meermalen had men harde
winters willen voorspellen uit eenen overvloedigen noten-oogst, het vroege
vertrek der zwaluwen, het voorbarig verschynen in onze gewesten van noordsche
watervogels, enz., en zeer zelden was de uitkomst deze voorspellingen komen
bewaerheden.
Tegen het einde van november
verdubbelden de schertsingen: Sinte Catharina was niet in wit
gewaed verschenen! dat is te zeggen, men had den 25 van de
gemelde maend nog geene sneeuwjagt vernomen, hetgene volgens onze kempsche
boeren als de gewisse voorbode van een streng jaergetyde zoude hebben kunnen
aengemerkt worden. Maer volkssprookjes zyn niet altoos metereologische
pronosticatien, en weldra kwamen de daedzaken uitwyzen dat een oostenryksch
starrekyker in staet was geweest om vader Mattheus Laensberg, in het stuk van
voorspellingen, de loef af te steken.
Inderdaed, vóór dat november geheel verloopen was, had
Boreas zynen zetel in onze Nederlanden gevestigd, en met den aenvang van
december had de Winterheer zynen sneeuwmantel over alle de gewesten van Europa
uitgeschud. Inmiddels, daer de vorst in de drie eerste weken vry gematigd was,
en slechts na Kersmis en Nieuwjaer hevig begon te nypen, bleef men in de hoop
verkeeren dat deze vroege koude van korten duer zoude wezen, en in deze hoop
werd men niet weinig gesterkt door den dooy, welke den 10 january, met veel
sneeuw, inviel, ten gevolge waervan den 20 dier maend Sinte-Sebastiaen
mogt optreden zonder een harden kop te hebben. Doch ook dit ander
sprookje onzer Kempenaers moest by deze gelegenheid verkeerd uitvallen.
Na een zwaren ysgang van de Schelde, Maes, Rhyn en Waal, waerby ettelyke onzer nederlandsche provincien door zeer rampspoedige overstroomingen werden geteisterd, hervatte de vorst met eene nieuwe hevigheid, en op sommige plaetsen ging zulks met zware dondervlagen vergezeld, zynde dit voor het jaergetyde een waerlyk vreemd verschynsel. Als eene andere by menschen geheugen voorbeeldelooze byzonderheid, werd opgemerkt, dat alle de staende en loopende waters eene tweede reize onder de ysschotsen vastraekten. Wel is waer dat de koude tevens veel heviger was dan de eerste mael, en de Reaumursche weêrwyzer zakte eens tot 15 graden beneden het vriespunt. Op de groote wegen en zelfs in de huizen vrozen verscheidene menschen dood.
Na een zwaren ysgang van de Schelde, Maes, Rhyn en Waal, waerby ettelyke onzer nederlandsche provincien door zeer rampspoedige overstroomingen werden geteisterd, hervatte de vorst met eene nieuwe hevigheid, en op sommige plaetsen ging zulks met zware dondervlagen vergezeld, zynde dit voor het jaergetyde een waerlyk vreemd verschynsel. Als eene andere by menschen geheugen voorbeeldelooze byzonderheid, werd opgemerkt, dat alle de staende en loopende waters eene tweede reize onder de ysschotsen vastraekten. Wel is waer dat de koude tevens veel heviger was dan de eerste mael, en de Reaumursche weêrwyzer zakte eens tot 15 graden beneden het vriespunt. Op de groote wegen en zelfs in de huizen vrozen verscheidene menschen dood.
Maer eindelyk den 11 february moest de
vorst andermael voor den dooy wyken, en de scheepvaert, welke te Oostende in
het geheel niet was gestremd geweest, werd den 17 dier maend te Antwerpen
hersteld. Doch in Holland bleven de meeste havens nog gesloten, onder andere
die van Amsterdam, alwaer de kooplieden geen genoegzaem geduld hebbende om het
losgaen van het ys af te wachten, hetzelve met groote kosten deden doorzagen,
met dit gevolg dat de hoofdstad van den hollandschen handel den 25 van
sprokkelmaend de eerste zeeschepen langs het Nieuwe Diep in hare dokken zag
aenkomen.
Over het geheel genomen is deze winter
van 1840-1841, schoon voor de geringe volksklassen zeer gevoelig geweest zynde,
op verre na niet te vergelyken by verscheidene andere van vorige eeuwen, en
misschien hebben wy ongelyk gehad denzelven in deze schets op te nemen. Maer wy
hebben gedagt dat deze Winterkronyk alsdan welligt by velen niet volledig zoude
worden bevonden.
Deze bedenking en de aenmerking dat de
laetste kwalen den meesten indruk op het menschelyk gemoed maken, tot zoo verre
dat zy alle voorgaende kwellingen schynen te overtreffen, dit een en ander,
zeggen wy, heeft ons bewogen om onze schets met een beknopt berigt over het
laetste wintergetyde te besluiten.
Antwerpen.
J.H. DARINGS.
bron: J.F.
Willems (red.), Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en
de geschiedenis des vaderlands (Vijfde deel). Maatschappij tot Bevordering der
Nederduitsche Taal- en Letterkunde, Gent 1841.
Voetnoten
1 W. van Heyst, D'Boeck der Tyden, bl.
104.
2 Petrus Scriverius, Hollandsche, Zeelandsche en Vriessche chronycke, bl. 108, et seq.
3 Ondegherst, Annales de Flandre, I, p. 394.
4 Annuaire,
1825; Boeck
der Tyden, bl. 139.
5 Ubbo Emmius, Annales Frisiorum, lib.
X.
6 Scriverius, Chronycke, bl. 206.
7 Annuaire
du bureau des longitudes, année 1825.
8 Papon, Histoire de Provence, III, p. 102.
9 Boeck
der Tyden, bl. 160.
10 Annuaire,
1825.
11 Chronyke
van Vlaenderen, II, bl. 21.
12 Annuaire,
1825.
13 Chronyke
van Vlaenderen, II, 127.
14 Boeck
der Tyden, bl. 183.
15 O. Van Dixmude, Merkwaerdige gebeurtenissen in Vlaenderen en Braband,
bl. 41.
16 Annuaire,
1825.
17 Félibien, Description
de Paris.
18 Peignol, Essai
sur les hivers rigoureux, p. 46.
19 Félibien, Description, p. 283.
20 Chronyke
van Vlaenderen, II, bl. 236.
21 Peignol, Essai, p. 48.
22 B.J. Van Hattum, Geschiedenissen der stad Zwolle, I, bl. 340.
23 Boeck
der Tyden, bl. 201.
24 Chronyke
van Vlaenderen, II, bl. 347.
25 Boeck
der Tyden, bl. 212.
26 Chronyke
van Vlaenderen, II, bl. 370.
27 Ibidem II,
bl. 370.
28 Ibidem II,
bl. 598.
29 Boeck
ter Tyden, bl. 217.
30 Die
wonderlycke oorloghen van den keyser Maximiliaen, LXIXe hoofdstuk.
31 Papou, Histoire de Provence, IV, p. 18.
32 Ibidem. IV, p. 26.
33 Galliot, Histoire de Namur, V,
p. 44.
34 Antwerpsch Chronykje, bl. 9.
35 Galliot, Histoire de Namur, V,
p. 45.
36 Mezeray, Histoire de France,
tome VI.
37 Antwerpsch
Chronykje, bl. 43.
38
Ibidem. bl. 183.
39
Mezeray, Histoire, tome VI.
40 Galliot, Histoire de Namur, V,
p. 59.
41 Van Reyd, Nederlandsche Historien, I, bl. 253.
42 Van Meerbeeck, Chronyke, bl. 789.
43 Van Reyd, Historien, I, 298.
44 Annuaire,
1825.
45 Van Reyd, Historien, II, bl.
50.
46
Galliot, Histoire, V, 76.
47 Van der Vynckt, Histoire des Troubles des Pays-Bas, édit. Tarte, III, 266.
48 Van Reyd, Nederlandsche Historien, II, bl. 87.
49 Scriverius, Chronyke, bl.
584.
50 Van
Reyd, Nederlandsche Historien, II, bl. 183.
51 Annuaire,
1825.
52 Annuaire,
1825; Peignol, Essai, p. 76.
53 De Rouveroy, Chronyke van Antwerpen, bl. 194.
54 Galliot, Histoire,
V, p. 92.
55 Annuaire,
1825.
56 J.L.
Schuur, Nederlands Merkwaerdigste
Gebeurtenissen, II, bl. 341.
57 J.L. Schuur, Gebeurtenissen, II,
bl. 382.
58 Annuaire, 1825.
59 De Rouveroy, Chronyke, bl. 197. Annuaire, 1825.
60 J.L.
Cornelissen, HS. Kronyk, ad annum.
61 Ibidem.
62 Annuaire,
1825.
63 J.L.
Schuur, Gebeurtenissen, III, bl. 276.
64 Galliot, Histoire,
V, p. 233.
65 Annuaire,
1825.
66 Van
den Sande, Gazette, ad Annum
67 Van den Sande, Gazette, op het
jaer.
68 Annuaire,
1825.
69 Van den Sande, Gazette, 1786.
70 Staes,
Lovensch Nieuws, XXIII, bl. 130, 213.
71 Van den Sande, Gazette, van 1788
en 1789.
72 Annuaire
du bureau des longitudes, 1825.
73 HS. Aenteekeningen.
,+Pieter+Breughel+The+Elder,+1565.jpg)
